DERLEME NEDİR NASIL YAPILIR? NASIL YAZILIR? NASIL YAYINLANIR?
-
- 17 Nisan 2022
Derleme, belli bir konu hakkında, bir amaç doğrultusunda geçerli, güvenilir ve sağlam kaynaklardan, doğru bilgiyi doğru metodlarla toplayarak bir araya getirmek, düzenleyerek güvenilir bilgileri, yazarak, okuyarak, anlatarak paylaşmak amacıyla çok yönlü bir bilgi birikimi sağlamak için bir veya birden fazla kişinin hazırladığı yazılı metindir. Bu metinler alanına göre görsellerle beslenebilir, desteklenebilir. Derleme çalışması kamuoyunda konu ile ilgili yada ilgisiz okumak isteyenlere yönelik hazırlanan metinler veya anlatılar topluluğudur. Yapılan derlemenin yayınlanması aşamasında özellikle dikkat edilmesi gereken hususlar vardır. Bunlar yöre, ilgi alanı, araştırılan ve derlenen konunun bütünlüğü, hitap ettiği kitle, anlatım veya yazım şekli gibi özel kurallardır.
- DERLENECEK KONUNUN BELİRLENMESİ
Derleme yapacak kişinin önce konu başlığını belirlemesi gerekmektedir. Neyi derleyecek? Nasıl derleyecek? Şartlar nelerdir? Saha araştırmasında başvuracağı kaynaklar nelerdir? Kaynak kişi varsa bunlarla yapacağı söyleşi de izleyeceği yol nedir? Tüm bu ayrıntılar ve daha fazlası konu başlığının belirlenmesi ile netleşecek alt metin başlıklarıdır. Derlemeyi yapan kişi, masalı, hikayeyi, anlatıyı, metni ya da konuyu derleyeceği ülke, şehir, kasaba, köy, mahalle gibi alt basaaklara kadar inerek derlemenin sağlıklı bir şekilde oluşturulması aşamasındaki çalışmaları titizlikle yürütmelidir. Konu başlığı belirlendikten sonra bu tür alt başlıkların ışığında kaynak kişiye ulaşmak daha kolay ve hızlı olacaktır. Derlenen metnin bütünlüğü ve devamlılığı adına yapılacak çalışmalar da böylece daha sağlıklı ev daha kalıcı olacaktır.
- DERLEMENİN AMACINI BELİRLEMEK
Şayet bir masalı derliyorsak derlediğimiz masalın derlenme amacını da belirlememiz, bunu kaynak kişi ile paylaşmamız, yazılı metin haline getirecek isek bu metnin önsözünde veya dipnotunda derlemenin amacının net ve açık bir şekilde belirtilmesinde fayda vardır. Özellikle derleme yapılan yörenin tarihi geçmişi ve geleceğe bırakacağı kültür mirası adına sağlam bir temele oturması, geçmişle gelecek arasında bir kültür köprüsü kurması adına amacı belirlemek önemli bir başlıktır.
- DERLEMENİN BAŞLIĞINI BELİRLEME
Derleme yapacağımız konu başlığını mutlaka belirlemeliyiz. Ayrıca derleyeceğimiz veya derlediğimiz metne bir başlık oluşturmalı, bu başlığın alınan bilgi, belge ya da anlatılan masal, kıssa, hikaye, vak’a ile ilintili olmasına dikkat edilmelidir. Zümrüdü Anka kuşunun Türk Cumhuriyetlerinde Tor kuşu olarak isimlendirildiğini bilmemize rağmen, Bakü’de yaşlı bir anlatıcıdan derlediğimiz bir Tor kuşu masalına Zümrüdü Anka kuşu masalı başlığını atmamız, en önce derleme yaptığımız bölge insanına, sonra da kaynak kişiye saygısızlık oluşturacaktır. Derlemeyi yaparken özellikle bölge, dil, şive, ağız, diyalekt, tonlama, söylem, kullanılan yöresel ifadeler, yer, zaman, eşya isimleri, şahıs isimleri, hayvan ve sair canlı cansız isimleri gibi özellik taşıyan tüm detaylara dikkat edilmeli ve yazılacak metinde ona göre yazılmalıdır.
- DERLEMENİN ÇERÇEVESİNİ OLUŞTURMA
Derlenecek ya da derlenen metnin anlatıldığı, dillendirildiği, derlendiği çevrede bulunan coğrafi özelliklerin yansıması söz konusu ise mutlaka bu çerçeveye dikkat edilmelidir. Çünkü anlatılan metin kulaktan kulağa, anlatıla anlatıla günümüze kadar gelmiş, bir şekilde bize kadar ulaşmış ve bunu yöre insanının ağzından derlemek, toplamak, arşivleyip kayıt altına almak amacıyla yapılan çalışmalarda çerçeve belirlemek çok önemli bir adımdır. Masal derlemeye gidilen bir bölgede o güne kadar duyulmamış bir türkü, mani, ilahi, ezgi ve benzeri sözlü mirasdan birine rastlanıldığı zaman onun da masal çerçevesi içinde değerlendirilmesi çalışma alanının dağılmasına ve yapılan derlemenin sağlıksız bir derleme olmasına zemin hazırlar.
- KONUYLA İLGİLİ BİLGİ TOPLAMA
Yapılan derlemede yararlanılan kaynak kişinin dışında yörede bulunan olası diğer kaynak kişi ya da kişilere de ulaşma imkanı varsa onlarla da kontakt kurup derlenen metin hakkında bilgi toplanılması derlemenin sağlıklı ve kalıcı olması açısından önemlidir. Kaynak kişinin anlattığı metni, yörede, çevresinde bulunan diğer kişiler de destekliyor ve aynısını ya da benzerini anlmatabiliyorlarsa bu bir kültürel anlatı mirasıdır ve yazılı metin haline getirilip gelecek nesillere aktarılması gereken çok önemli bir değerdir. Bu konuda titiz çalışılması kültüre ve geleceğe yapılacak yatırımdır.
- DERLEMEYİ OLUŞTURMA
Kaynak kişi ya da kişilerle yapılan söyleşi kayıt cihazı ile ses veya görüntü kaydı altına alınmalıdır. Teknolojik imkanların bu kadar geniş ve kullanılabilir olmadığı dönemlerde bu tarz çalışmalar yazılı metinler halinde kayıt altına alınıp arşivleniyordu. Video kaydı imkanı olmadığı dönemlerde ise fotoğraflar çekilerek kaynak kişilerin, derlenen metne eklenmesi ve sağlıklı bir arşiv çalışması yapılması için gereken titizlik gösteriliyordu.
Günümüzde teknolojik imkanlar ziyadesi ile çoğaldı. Kaynak kişiyi anlatırken aynı anda görüntülü kayda alma imkanı da mümkün olmaktadır.
Derlenen anlatı, yazılı metin haline getirilirken kamuoyunun yöresel ifadeleri anlaması, ağız, söyleyiş farklılıklandan doğan kelimelerin anlam bütünlüklerinin metnin bütünlüğünü bozmadan açıklanması çok daha kolay ve etkili olmaktadır.
Geçmişte ses kayıt cihatları ile kayıt altına alınan metinlerin daha sonraki tape dönemlerinde söyleyiş, şive, tonlama, ağız farklılıklarından dolayı yanlış anlaşılarak, metne de yanlış yansıması anlam bütünlüğünü, kurgu devamlılığı ve derlenen metnin doğru anlaşılamamasına zemin hazırlamaktaydı. Şimdi kullanılan teknik imkanlarla bunların tamamının önüne geçilmiştir. Bu yüzden günümüzde derleme işi çok daha kolay, akıcı ve kalıcı bir şekilde yapılmaktadır.
SONUÇ :
Babamızdan, dedemizden, nenemizden, büyükannemizden dinlediğimiz veya komşumuzdan, akrabalarımızdan ya da tanıdıklarımızdan duyduğumuz, daha sonra herhangi bir derleyicinin kaynak kitabında karşılaştığımız masalı bir şekilde yeniden yazıya dökmek, kaynak kişiyi göstersek bile derleme olmayacak, sadece alıntı olacaktır.
Bir metnin derleme olabilmesi için daha önce hiç kimse tarafından anlatılmaması, yazılı metin haline getirilmemesi ve ilk defa derleyen kişi tarafından komuoyunun dikkatine teknik detaylarına da dikkat edilerek sunulması gerekmektedir.
Aksi halde yazılan metin sadece alıntıdır. Kaldı ki alıntıda bile kaynak gösterilmesi etik olarak gereklidir.
Bir metni ben derledim diyebilmek için birincil şahıs olan kaynak kişi ya da kuruluştan yine birincil olarak dinlemek, kayıt altına almak, redakte etmek, yani düzenlemek, sonra kurallı yazılı metin haline getirerek bir rapor halinde ilgili kurum ve kuruluşların onayına sunarak “Bu benim şu yöreden derlediğim bir masaldır. Kayıt ve tescili ile ilgili işlemlerin yapılmasını istiyorum” diyerek halka, sosyal kültüre, milli kültüre ve tarihe karşı bir borçtur, sorumluluktur.