Öz

Bu makalede Türk ve Dünya masallarında engelli bireylerin temsili incelenmekte, anlatıların sosyo-kültürel zeminleri üzerinden engellilik olgusuna bakış analiz edilmektedir. Özellikle fiziksel engelliliğin nasıl bir metafor, damga veya ahlaki unsur olarak kullanıldığı sorgulanırken, aynı zamanda toplumsal dışlamanın masallar aracılığıyla nasıl yeniden üretildiği veya dönüştürüldüğü araştırılmıştır.

1. Giriş: Masalların Gölgesinde Görünmeyenler

Masallar, bir toplumun bilinçaltını yansıtan kültürel arşivlerdir. Bu anlatılar aracılığıyla çocuklara değerler öğretilir, idealler sunulur, “normal” ve “anormal” tanımları yapılır. Edward Said’in “öteki” kavramı çerçevesinde düşünüldüğünde, engelli bireyler çoğu masalda fiziksel farklılıkları nedeniyle “eksik” ya da “bozulmuş” olarak sunulmuştur. Bu durum, Goffman’ın damga kuramında vurguladığı “sosyal normlara uymayan bedenlerin değersizleştirilmesi” olgusunu hatırlatır.

2. Türk Masallarında Engelli Temsili

Türk halk anlatılarında engelli bireyler çoğu zaman “imtihan” veya “kutsanma” aracı olarak yer bulur. “Kör Ali”, “Topal Derviş” ya da “Kambur Evliya” gibi karakterler, fiziksel engellerine rağmen hikmet sahibi ya da keramet ehli olarak anlatılırlar. Ancak bu karakterler, çoğu zaman sıradan değil, olağanüstü kimliklerle temsil edilir; bu da onları gerçek yaşamın dışında konumlandırır. Ayfer Ünal’ın tezinde yer alan çocuk kitaplarındaki engellilerin anlatılara çoğu zaman “yardım alan” pasif figürler olarak yansımasıyla bu yaklaşım örtüşür.

3. Avrupa Masallarında Engellilik: “Bozulma” ve “Karanlık”

Avrupa masallarında ise engelli bireyler çoğunlukla kötülüğün veya lanetin bir yansımasıdır. Örneğin, Grim Kardeşler’in masallarında kambur, tek gözlü ya da aksayan karakterler ya kötü kalpli büyücüler ya da toplumdan dışlanmış kişiler olarak sunulur. Bu yaklaşım, Mary Douglas’ın “kir kuramı” bağlamında, düzenin dışında kalan her şeyin tehdit olarak algılanmasına dayanır.

4. Sosyal Model Perspektifinden Masallar

Modern engellilik kuramları özellikle “sosyal model” çerçevesinde, engelin bireyin bedeninde değil, toplumun dışlayıcı yapısında olduğunu savunur. Bu bağlamda masalların çoğu, tıbbi modelin bir yansıması olarak, engelliliği bireyin sorunu olarak resmetmektedir. Engelli karakter, ancak iyileştiğinde, “normalleştiğinde” hikâye mutlu sonla biter. Örneğin, “Kör Prens” masalında prens, gözleri açıldığında kabul edilir, bu da görme engelinin değil, görme halinin idealize edildiğini gösterir.

5. Engellilik ve Kahramanlık: Normun Yeniden Üretimi

Bazı masallarda engelli birey kahramanlık göstererek kabul kazanır. Ancak bu kahramanlık çoğu zaman normalliğe ulaşmanın ön koşulu gibidir. Engelli bireyin “olağanüstü bir mücadeleyle” kendini kabul ettirmesi gerektiği anlatılır. Bu durum, Rosemarie Garland Thomson’un “görünür damganın sürekli performansa zorlanması” eleştirisiyle örtüşmektedir.

6. Engelliliği Aşan Masallar: Yeni Bir Anlatı Mümkün mü?

Çağdaş çocuk edebiyatında ve bazı yeniden yazılan masallarda engelliliğe dair daha kapsayıcı temsillere rastlanmaktadır. Engelli karakter artık sadece yardıma muhtaç değil; bağımsız, etkin ve hikâyenin öznesi olabilir. Bu yaklaşım, Ayfer Ünal’ın belirttiği gibi “engellinin iç dünyasına dair daha fazla temsil üretme” gereğini karşılamaya başlamaktadır.

Sonuç

Masallar, toplumların engellilikle ilgili bilinçdışı kodlarını taşır. Türk masallarında engelliler zaman zaman hikmetle yüceltilse de, gerçekliğin dışına itilirler. Avrupa masallarında ise engelli karakterler kötülükle ilişkilendirilir. Ancak çağdaş anlatılar, sosyal model doğrultusunda, engelliliği bir farklılık olarak kabul eden ve bu farkı temsil eden daha insani anlatılar üretmektedir. Masallar, artık dışlamanın değil, kapsayıcılığın da aracı olabilir.

Dipnotlar

1. Edward Said, Şarkiyatçılık: Batının Şark Anlayışları, çev. Berna Ünlüer, Metis Yayınları, 2003.

2. Erving Goffman, Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity, Simon & Schuster, 1963.

3. Ayfer Ünal, Türk Çocuk Edebiyatında Engellilerin Temsili (1969–2009), Boğaziçi Üniversitesi, 2010.

4. Jack Zipes, The Brothers Grimm: From Enchanted Forests to the Modern World, Routledge, 2002.

5. Mary Douglas, Purity and Danger, Routledge, 1966.

6. Michael Oliver, Understanding Disability: From Theory to Practice, Macmillan, 1996.

7. Rosemarie Garland-Thomson, Extraordinary Bodies, Columbia University Press, 1997.

8. Ayfer Ünal, a.g.e., s. 112–125.

Bibliyografya

Douglas, Mary. Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo. Routledge, 1966.

Goffman, Erving. Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity. Simon & Schuster, 1963.

Oliver, Michael. Understanding Disability: From Theory to Practice. Macmillan, 1996.

Said, Edward. Orientalism. Vintage Books, 1979.

Ünal, Ayfer. Türk Çocuk Edebiyatında Engellilerin Temsili (1969–2009). Boğaziçi Üniversitesi, 2010.

Zipes, Jack. The Brothers Grimm: From Enchanted Forests to the Modern World. Routledge, 2002.

Garland-Thomson, Rosemarie. Extraordinary Bodies: Figuring Physical Disability in American Culture and Literature. Columbia University Press, 1997.